شاید برای بسیاری این سؤال مطرح باشد که طلاب حوزه علمیه بر چه اساسی مدرک می‌گیرند و القاب مختلف بر چه مبنایی به آنها داده می‌شود. برای توضیح باید عرض کنم که این عناوین و مدرک‌ها و القاب به دو دسته رسمی و غیر رسمی تقسیم می‌شوند که دسته اول به طور رسمی و بر اساس میزان تحصیلات و علم طلاب داده می‌شود و دسته دوم به تناسب علم و فضل ولی بیشتر بر اساس احترامی که به طلاب و روحانیون و مراجع گذاشته می‌شود گفته می‌شوند. در ادامه به اختصار به این عناوین و مدرک‌ها و القاب اشاره می‌شود.  

 

علومی که طلاب در حوزه علمیه فرامی‌گیرند

علوم دینی خود متشکل از تخصص‌های متنوع و گسترده‌ای است که هر یک پیچیدگی و سختی خود را دارند. به طوری که اگر یک طلبه عشق و علاقه و نیز استعداد بسیار بالایی نداشته باشد نمی‌تواند به جایی برسد. علوم و رشته‌های مختلفی که یک طلبه باید در آنها تخصص پیدا کند عبارتند از: ادبیات عرب (نحو،صرف،معانی و بیان و بدیع،لغت،تجوید) ، منطق، کلام (عقاید) ، فلسفه، اخلاق، تفسیر، تاریخ اسلام، رجال، درایه ، فقه، اصول فقه به طور رسمی و نیز به طور غیر رسمی به تحصیل در ریاضیات (مخصوصا هئیت که همان هندسه سطح کره از چهار شاخه ریاضیات (هیئت، هندسه، حساب، موسیقی)) و نجوم و طب اسلامی و سنتی (اخلاطی) و عرفان می‌پردازند. همانطور که اشاره شد تحصیل و تخصص در این رشته‌های گسترده که پیچیدگی و سختی خود را دارند جز با عشق و علاقه و و استعداد بسیار بالا راه به جایی نمی‌برد و البته با وجود عشق و علاقه و استعداد بالا مدت بسیار طولانی را برای رسیدن به تخصص اولیه نیاز دارد.

عناوین و مدرک‌های رسمی حوزه علمیه

این عناوین، عناوین رسمی حوزه علمیه است و به طور رسمی برای طلاب مورد استفاده قرار می‌گیرند.

 
1- مقدمات: این سطح به طور متوسط حدود شش سال طول می‌شود که پس از اتمام این سطح و دادن امتحانات کتبی و شفاهی در این مقطع مدرک سطح 1 داده می‌شود که طلاب دارای این مدرک از مزایای تحصیلی و تدریسی مقطع کاردانی دانشگاه‌ها برخوردار می‌شوند. (شاید علت طولانی بود این دوره گستردگی و فشردگی و تعداد بالای دروس و علوم ارائه شده باشد.) 
کتاب معروف فقهی این دوره کتاب شرح لمعه شهید ثانی است که یک دوره فقه نیمه استدلالی می باشد.

2- سطح عالی: این سطح به طور متوسط چهار سال طول می‌کشد که پس از اتمام سه سال اول مدرک سطح 2 داده می‌شود که طلاب دارای این مدرک از مزایای تحصیلی و تدریسی مقطع کارشناسی دانشگاه‌ها برخوردار می‌شوند و نیز پس از اتمام یک سال باقی‌ مانده و دادن امتحان کتبی و شفاهی و ارائه پایان‌نامه مدرک سطح 3 داده ‌می‌شود که طلاب دارای این مدرک از مزایای تحصیلی و تدریسی مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها برخوردار می‌شوند.
کتب معروف فقهی و اصول فقهی و فلسفی این دوره عبارتند از مکاسب شیخ انصاری در فقه، فرائدالاصول شیخ انصاری (معروف به رسائل) و کفایةالاصول آخوند خراسانی در اصول فقه، بدایةالحکمة و نهایةالحکمة علامه طباطبایی در فلسفه.

3- درس خارج: این دوره که طلاب پس از اتمام کلیه امتحانات کتبی و شفاهی وارد این دوره می‌شوند، دوره‌ای است که طلاب کلیه دروس مدون و منظم حوزه را گذرانده‌اند و برای رسیدن به مرحله تخصص نهایی و صاحب‌نظری در علوم دینی این دوره را سپری می‌کنند. هدف از گذراندن این دوره این است که طلاب زیر نظر اساتیدی که خود صاحب‌نظر و متخصص هستند (مراجع تقلید هم در این دوره به تربیت طلاب مستعد اجتهاد و صاحب‌نظری می‌پردازند) روش استنباط و اجتهاد و نظریه‌پردازی را فرابگیرند و به تناسب استعداد و تلاش و کوششی که می‌کنند خودشان صاحب‌نظر و متخصص در علوم دینی شوند.
مدت این دوره به جهت اینکه درس مدون و خاصی ارائه نمی‌شود و برای آموزش روش استنباط و اجتهاد و نظریه‌پردازی است نامعلوم می‌باشد و به تناسب استعداد و تلاش و کوشش طلاب ممکن است طول بکشد.
در این دوره پس از چهار دوره مصاحبه علمی و ارائه پایان‌نامه مدرک سطح 4 داده می‌شود که طلاب دارای این مدرک از مزایای تحصیلی و تدریسی مقطع دکترای دانشگاه‌ها برخوردار می‌شوند.

4- اجتهاد: این عنوان به کسانی گفته می‌شود که به مرحله‌ای رسیده‌اند که خود بدون نیاز به استاد می‌توانند به استنباط و نظریه‌پردازی در علوم دینی بپردازند. به کسی که به مقام اجتهاد رسیده است مجتهد یا فقیه گفته می‌شود. مجتهد می‌تواند در تمام ابواب فقه یا در بعضی از ابواب (به نسبت تحقیق و پژوهش و استعداد) مجتهد و صاحب‌نظر باشد. یک مجتهد برای اینکه در فقه به اجتهاد برسد باید آشنایی بالایی با موضوعات فقهی (نجوم و طب و اقتصاد و ...) داشته باشد که بدون تبیین کامل این موضوعات نمی‌توان صرفا به استناد سخن متخصصین اظهار نظر کرد. البته پس از آشنایی بالا با موضوعات فقهی می‌توان بر اساس همان آشنایی متخصصین فن را شناخت و از نظر تخصصی آنها استفاده کرد که پیش از آشنایی بالا حتی شناخت متخصصین فن هم به درستی مقدور نمی‌باشد.
علاوه بر فقه و اصول فقه طلاب می‌توانند در علوم مقدماتی فقه (مانند ادبیات عرب و منطق و تاریخ اسلام و رجال و درایه و تفسیر و ...) یا علوم مرتبط به فقه (مانند فلسفه و کلام و اخلاق و ریاضیات و نجوم و طب و عرفان) هم به تخصص و اجتهاد برسند.

5- مرجعیت: این عنوان به مجتهدین و فقهایی گفته می‌شود که به جهت استعداد و تحقیقات و پژوهش‌های مستمر و طولانی که کرده‌اند از نظر علمی بالاتر از سایر علماء و فقها و مجتهدین هستند و به همین سبب مردمی که مجتهد و متخصص نیستند برای استفاده از نظر تخصصی این بزرگواران به ایشان رجوع می‌کنند که معمولا به همراه اخذ وجوهات و تأسیس دفتر و ارائه رساله عملیه می‌باشد. البته مرجعیت شرایط دیگری هم دارد که در کتب فقهی موجود است.

 

عناوین و القاب غیر رسمی حوزه علمیه

این عناوین، عناوین غیر رسمی حوزه علمیه است و به طور غیر رسمی برای طلاب مورد استفاده قرار می‌گیرند. این عناوین بیشتر به جهت علم و فضل و احترام به طلاب دیگر گفته می‌شود که به این جهت ممکن است به تناسب مقام و رتبه یکی طلبه نسبت به طلبه دیگر فرق کند. به بیان دیگر چون این القاب بیشتر جنبه احترام دارند ممکن است مثلا شاگرد و افراد غیرطلبه نسبت به یک مجتهدی از لقب آیةالله استفاده کنند ولی استاد ایشان از لقب حجةالاسلام استفاده کند.

کاربردهایی که در زیر به آنها اشاره می‌شود کاربرد امروزی این القاب است و در گذشته چه بسا به مجتهد مسلم ثقةالاسلام یا حجةالاسلام می‌گفتند.

1- ثقةالاسلام: این عنوان امروزه معمولا به طلابی گفته می‌شود که سال‌های اول حضورشان در حوزه علمیه است و در دوره مقدمات مشغول تحصیل هستند.

2- حجةالاسلام: این عنوان امروزه معمولا به طلابی که پس از گذراندن مقدمات ملبس به لباس روحانیت شده‌اند گفته‌ می‌شود. البته همانطور که بیان شد به جهت غیر رسمی و جنبه احترامی این لقب ممکن است توسط استاد به یک مجتهد مسلم هم گفته شود.

3- حجةالاسلام و المسلمین: این عنوان امروزه معمولا به روحانیون و فضلایی گفته می‌شود که دروس مدون و منظم حوزه را گذرانده‌اند و سالها در درس خارج مشغول تحقیق و پژوهش هستند. البته همانطور که بیان شد به جهت غیر رسمی و جنبه احترامی این لقب ممکن است توسط استاد به یک مجتهد مسلم هم گفته شود.

4- آیةالله: این عنوان امروزه معمولا به روحانیون و فضلا و علمایی گفته می‌شود که پس از طی کردن کلیه دروس حوزه و تحقیق و پژوهش و ... دارای قدرت استنباط و اجتهاد و نظریه‌پرداری در علوم دینی هستند. چنین روحانیونی معمولا در درس خارج به تربیت طلاب مستعد اجتهاد می‌پردازند. البته همانطور که بیان شد به جهت غیر رسمی و جنبه احترامی این لقب ممکن است توسط استاد یا مجتهد هم‌رتبه به یک مرجع تقلید هم گفته شود.

5- آیةالله العظمی: این عنوان معمولا به مراجع تقلید گفته می‌شود که شرح آن در قسمت قبل گذشت. مراجع تقلید در سطوح بالای درس خارج به ارائه نظرات مستدل فقهی و ... خود و تربیت طلاب مستعد اجتهاد می‌پردازند. البته به تناسب شرایط اجتماعی و سیاسی و ... مراجع تقلید در درس خارج به تحلیل این مسائل و توصیه‌هایی در این زمینه‌ها هم می‌پردازند.
البته همانطور که اشاره شده به جهت اینکه این القاب و عناوین احترامی هستند ممکن است یک مرجع تقلید محترم در مورد مرجع تقلید هم‌رتبه یا در مرتبه پایین‌تر (مثل اینکه شاگردشان باشند) از عنوان آیةالله یا حتی حجةالاسلام یا حجةالاسلام و المسلمین استفاده کنند و نسبت به استاد خود یا مرجع تقلید بالاتر که احترام زیادی برایشان قائل هستند از آیةالله العظمی و حتی القاب دیگر استفاده کنند.

کلمات کلیدی : حوزه علمیه، مدارج، مدرک، مقدمات، سطح عالی، درس خارج، اجتهاد، مجتهد، مرجع تقلید، آیت الله، آیت الله العظمی، ثقةالاسلام، حجت السلام